Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ τῶν Ἑλλήνων ΟΛΓΑ, ἡ τετραφωνία καὶ ὁ Ἀ. Κατακουζηνός

      Ὁ Βασιλεὺς Γεώργιος ὁ Α΄, τὸ 1867, ἐνυμφεύθη τὴν Ὄλγα Κωνσταντίνοβνα, Μεγάλη Δούκισσα τῆς Ῥωσσίας. Ἡ δεκαεξαετὴς Ὄλγα, ποὺ εἶχε μακρινὴ βυζαντινὴ καταγωγή, ἦταν ἰδιαιτέρως θρησκευόμενη καὶ μεγαλωμένη μὲ τὰ μεγαλοπρεπῆ ἀκούσματα τῆς ῥωσσικῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Στοὺς ναοὺς τῆς Πετρουπόλεως, ὅπου εκκλησιαζόταν, οἱ πολυμελεῖς χορῳδίες ἔψαλλαν ὕμνους τοῦ D. Bortniansky, τοῦ G. Lomakin, τοῦ A. Lvov ὅπως οἱ παρακάτω:

 

Τοῦ Δείπνου Σου τοῦ Μυστικοῦ ( A. Lvov)

Σὲ ὑμνοῦμεν (Gabriel Lomakin)

Τὸ περίφημο «Χερουβικὸν ἀρ. 7» τοῦ Οὐκρανοῦ D. Bortniansky

Ἄξιόν Ἐστι (D. Bortniansky)

    Λέγεται ὅτι ἡ νεαρὴ Βασίλισσα δυσκολεύθηκε νὰ προσαρμοσθῇ στὴν νέα της πατρίδα. Φαντασθεῖτε τὴν δυσαρέσκειά της, ὅταν εἰσερχομένη στοὺς δικούς μας ναούς, ἄκουσε τὶς «ἀμανεδοειδεῖς», ῥινόφωνες ἑρμηνεῖες τῶν ψαλτάδων μας. Ἔτσι στὰ 1870, κάλεσε τὸν ἐν Ὀδησσῷ εὑρισκόμενον, ἐξαίρετο μουσικὸ καὶ λόγιο, Ἀλέξανδρο Κατακουζηνό (1824-1892), γιὰ νὰ ὀργανώσῃ τὴν χορῳδία τοῦ ἀνακτορικοῦ παρεκκλησίου. Ὁ Κατακουζηνὸς μέχρι τότε διηύθυνε τὴν χορῳδία τοῦ ἐκεῖ ἑλληνορθοδόξου ναοῦ τῆς Ἁγίας Τριάδος. 

     Χάρις στὴν ἐπιθυμία της Βασιλίσσης, ἡ τετραφωνία ἀρχίζει νὰ ἑδραιώνεται στὴν ἑλληνικὴ πρωτεύουσα, τοὐλάχιστον στὰ Ἀνάκτορα. Ὁ Κατακουζηνὸς ὑπῆρξε ὁ ἀγαπημένος δάσκαλος τοῦ πλέον φημισμένου συνθέτη τετράφωνης ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, τοῦ Θεμιστοκλέους Πολυκράτους. Μαθητές του, στην παιδικὴ ανακτορικὴ χορῳδία, ὑπῆρξαν καὶ ἄλλοι συνθέτες τῆς τεραφωνίας ὅπως ὁ Δημήτριος Ῥόδιος καὶ ὁ Σπυρίδων Σπάθης.

     Τελευταῖοι διευθυντὲς τῆς χορῳδίας τοῦ Παρεκκλησίου τῶν Ἀνακτόρων διετέλεσαν οἱ Μιχάλης Ἀδάμης καὶ Στέφανος Βασιλειάδης.

Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ (1851-1926)

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ

* * * * *

ΔΙΑΦΟΡΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ

 Ἀλ. ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟ

1. Περιοδικὸ «Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ»

2. «ΤΟ ΑΣΤΥ» 2/10/1892

3. «ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ»  2/10/1892

4. «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» 2/10/1892

5. «ΚΑΙΡΟΙ» 2/10/1892

6. «ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ» 2/10/1892

7. ΘΕΟΔΩΡΟΥ Ν. ΣΥΝΑΔΙΝΟΥ«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ»

 (1824-1919), 

ΤΥΠΟΙΣ "ΤΥΠΟΥ", ΑΘΗΝΑΙ 1919

  Μεταξὺ τῶν ὀλίγων δυστυχῶς μεγάλων ἱεροφαντῶν τῆς μουσικῆς, τοὺς ὁποίους ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ ἡ Ἑλλάς, συγκαταλέγεται καὶ ὁ Ἀλ. Ἰ. Κατακουζηνός.

8. ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΗΛΙΟΥ (τόμος ΕΛΛΑΣ)

   «Τὸν λαμπρὸν τοῦτον ἀρχιμουσικὸν καὶ συνθέτην ἡ βασίλισσα Ὄλγα προσεκάλεσεν εἰς Ἀθήνας ἀπὸ τὴν Ὀδησσόν, ὅπου ἦτο ἐγκατεστημένος, διὰ νὰ διευθύνη τὸν ἐκκλησιαστικὸν χορὸν τῶν Ἀνακτόρων. Ὁ Κατακουζηνὸς εἶναι ὁ πρῶτος εἰσηγητὴς τῆς τετραφωνίας εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν μουσικήν. Ἡ τετραφωνία του αὐτή, τὴν ὁποίαν ἐφήρμοσεν εἰς τὸν ναὸν τῆς Ἁγίας Τριάδος τῆς Ὀδησσοῦ ἐγένετο ἐνθουσιωδῶς δεκτὴ εἰς Ἀθήνας. Οὗτος ἔμεινεν εἰς Ἀθήνας καθ᾿ ὅλην τὴν ζωήν του διακριθεὶς εἰς τὸ Ὠδεῖον διὰ τὸν φλογερὸν ζῆλον του εἰς τὴν διδασκαλίαν τῆς ὠδικῆς καὶ ἁρμονίας. Ἐκ τῶν μαθητῶν του διεκρίθησαν ἐξαιρετικὰ ὁ ὑψίφωνος Ι. Ἀποστόλου, ὁ ὁποῖος κατέστη διάσημος εἰς τὴν Ἰταλίαν καὶ τὴν Εὐρώπην καὶ ὁ συνθέτης Δ. Ρόδιος. Ἡ ἀφοσίωσις τοῦ Κατακουζηνοῦ εἰς τὴν μουσικὴν διάπλασιν ὅλων τῶν νέων τῆς ἐποχῆς του, τοὺς ὁποίους ἐδίδασκε δωρεάν, ἦτο παροιμιώδης. Ἔγραψε δύο μελοδράματα τὴν «Ἀρετοῦσαν τῶν Ἀθηνῶν» καὶ τὸν «Ἀντώνιον Φώσκορη», τὰ ὁποῖα ἐπαίχθησαν μὲ ἐπιτυχίαν εἰς τὴν Ὀδησσὸν καὶ ἄφησε πλῆθος συνθέσεων, αἱ ὁποῖαι μέχρι σήμερον ἔμειναν ἀνέκδοτοι. Ὁ Κατακουζηνὸς ἦτο καὶ ποιητὴς καὶ ἔγραψε σειρὰν ποιημάτων ἀπὸ τὰς ὁποίας πολὺ γνωστὴ καὶ ἀγαπητὴ ἔμεινεν ἡ σειρὰ τῶν «Παιδικῶν ἀσμάτων», μὲ τὴν χαριτωμένην μουσικήν των, ἡ ὁποῖα ἔχει τρυφερὸν αἴσθημα καὶ πνεῦμα».               

«Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ» 

(σύνθεσις Ἀλ. Κατακουζηνοῦ γιὰ τὴν Θ. Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου)

    
 «Μεγάλη Δοξολογία» (σύνθεσις Ἀλ. Κατακουζηνοῦ)

 «Σήμερον Κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου» (σύνθεσις Ἀλ.Κατακουζηνοῦ)

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΟΔΗΣΣΟ,

ὅπου ἦταν ἀρχικῶς χοράρχης ὁ Ἀλ. Κατακουζηνός

 «Σὲ ὑμνοῦμεν» τοῦ Ἀλ. Κατακουζηνοῦ


__________________________________________________________

Ἀκολουθεῖ ἕνα ποίημα τοῦ Ἀλ. Κατακουζηνοῦ μὲ θέμα τὴν εἰσαγωγὴ τῆς τετράφωνης μουσικῆς στὴ Βιέννη, τὸ Πάσχα τοῦ 1844, ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Χαβιαρᾶ. Τὸ σκεπτικὸ τῆς μεταρρυθμίσεως δηλώνεται ἀπὸ τοὺς στίχους: «Καὶ ὁ Ἕλλην ἐκ τοῦ σκότους βαθμηδὸν τῆς ἀμουσίας/ εἰς τὸ φῶς προβαίνει πάλιν τῆς προγονικῆς εὐκλείας».Ἡ καινοτομία αὐτὴ ἐντάσσεται στὸ γενικότερο πνεῦμα τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ.

ΤΕΤΡΑΦΩΝΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

κατὰ τὸ ἅγιον Πάσχα

^{Τὴν καρδίαν κατανύσσον ποῖον μέλος ἀναβαίνει}

^{Ἐν εὐρύθμῳ ἁρμονίᾳ πρὸς τοῦ Ποιητοῦ τὸν θρόνον;}

^{Μήπως ἄγγελοι ἐν μέσῳ τῶν ἀνθρώπων κεκρυμμένοι}

^{Ἐν χορῷ δοξολογοῦσι τὸν ὑπάρχοντ᾿ ἀπ᾿ αἰώνων ;}

^{Ἐν τῷ οἰκῳ τοῦ Κυρίου ὁ χορὸς εὐρύθμως ψάλλει.}

^{Τοῦ λαοῦ τοῦ φιλοχρίστου ἡ κατάνυξις μεγάλη,}

^{Καὶ ὁ Ἕλλην ἐκ τοῦ σκότους βαθμηδὸν τῆς ἀμουσίας}

^{Εἰς τὸ φῶς προβαίνει πάλιν τῆς προγονικῆς εὐκλείας.}

^{Γεγονὸς* λαμπρὸν καὶ τοῦτο, νέα δόξα τοῦ αἰῶνος.}

^{Εἰς τὴν βίβλον ἀνεγράφη τῆς τοῦ κόσμου ἱστορίας.}

^{Τοῦ Δαβὶδ ἡ φόρμιγξ πάλιν φθεγγομένη γλυκυφώνως}

^{Εἰς τὰς ἱερὰς ᾠδάς μας διαχύνει ἁρμονίας.}

^{Εὔφωνος ὁ θεῖος οἶκος ἀντηχεῖ· φαιδρότης θάλλει.}

^{Ὁ χορὸς ἐν ἁρμονίᾳ τὸ «Χριστὸς Ἀνέστη» ψάλλει}

^{Καὶ ὁ Ἕλλην ἐκ τοῦ σκότους βαθμηδὸν τῆς ἀμουσίας}

^{Εἰς τὸ φῶς προβαίνει πάλιν τῆς προγονικῆς εὐκλείας.}

^{Τὸν ἐκ τάφου ἀναστάντα ἡ πανήγυρις δοξάζει·}

^{Ἐκαλύφθ᾿ ἡ ἐκκλησία ὑπὸ κλάδων καὶ βαΐων.}

^{Λάμπουσι τοῦ Πάσχα φῶτα, λίβανος εὐωδιάζει,}

^{Καὶ «Χριστὸς Ἀνέστη» γλῶσσαι ἀναμέλπουσι χιλίων.}

^{Ναί, ἀνέστη καὶ συγχρόνως τὰς ἐκτάσεις διασχίζει}

^{Ἄκουσμα καινὸν καὶ νέον καὶ χαρὰ εὐαγγελίζει,}

^{Καὶ ὁ Ἕλλην ἐκ τοῦ σκότους βαθμηδὸν τῆς ἀμουσίας}

^{Εἰς τὸ φῶς προβαίνει πάλιν τῆς προγονικῆς εὐκλείας.}

^{Ὑποτρέμουσα ἡ χώρα δὲν ἐσείσθη τῶν μνημάτων ;}

^{Δὲν ἐξῆλθον ἐκ τοῦ τάφου αἱ σκιαὶ τῶν τεθνεώτων ;}

^{Βλέπω τὰς σκιὰς ἐκείνας μὲ τὰ διαυγῆ πτερά των}

^{Ἱπταμένας ἐν τῷ μέσῳ τῶν λαμπρῶν τοῦ Πάσχα Φώτων.}

^{Εὔφωνος ὁ θεῖος οἶκος ἀντηχεῖ· φαιδρότης θάλλει.}

^{Ὁ χορὸς ἐν ἁρμονίᾳ τὸ «Χριστὸς Ἀνέστη» ψάλλει,}

^{Καὶ ὁ Ἕλλην ἐκ τοῦ σκότους βαθμηδὸν τῆς ἀμουσίας}

^{Εἰς τὸ φῶς προβαίνει πάλιν τῆς προγονικῆς εὐκλείας.}

* Εἰσαγωγὴ τῆς ἁρμονίας εἰς τὰς ἱερὰς ᾠδὰς τῆς ἡμετέρας ἐκκλησίας (σ.σ.).

(Ἀλ. Κατακουζηνοῦ: Η ΜΟΥΣΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, μέρος δεύτερον, Ν. Π. Παπαδόπουλος, Ὑδραῖος, ἐν Ἀθήναις 1887, σελ. 69)